Herkomst van de uitdrukking 'met man en muis vergaan'
De Nederlandse taal zit vol met uitdrukkingen die we vaak gebruiken zonder dat we nog precies weten waar ze vandaan komen of wat ze oorspronkelijk betekenden. Eén zo'n uitdrukking is 'met man en muis vergaan'. Deze zegswijze wordt gebruikt om te beschrijven dat iets volledig ten onder gaat, waarbij niets gespaard blijft. Maar waar komt deze uitdrukking vandaan en wat betekent ze precies?
Wat betekent het eigenlijk?
'Met man en muis vergaan' betekent dat alles en iedereen is omgekomen of verdwenen. De uitdrukking wordt meestal gebruikt in de context van scheepsrampen, waarbij het hele schip, inclusief bemanning (de ‘man’) en zelfs de muizen aan boord (de ‘muis’), verloren is gegaan. Het slaat dus op totale vernietiging, zonder overlevenden.
Letterlijke betekenis en figuurlijk gebruik
Letterlijk betekent het dat zowel de mensen (mannen) als de muizen zijn vergaan. Oorspronkelijk was deze zegswijze verbonden aan de zeevaart: als een schip zonder getuigen verging, met alle opvarenden en de scheepsmuizen, dan was er niemand meer die het verhaal kon navertellen. Tegenwoordig gebruiken we de uitdrukking vaker in figuurlijke zin om een totale mislukking of ondergang aan te duiden, ook buiten de scheepvaartcontext.
Geschiedenis en oorsprong
De uitdrukking stamt uit de tijd van de Nederlandse zeevaart, in de zestiende en zeventiende eeuw. Bij een schipbreuk waarbij het hele schip, bemanning en zelfs de muizen die normaal in het ruim leefden verdwenen, sprak men ervan dat het schip ‘met man en muis’ was vergaan. Het gegeven dat zelfs de muizen niet konden ontsnappen, benadrukte de totale verlorenheid.
Waarom muizen?
Muizen waren in die tijd een veelvoorkomend probleem op schepen. Ze liepen continu heen en weer door het schip, op zoek naar voedsel. Het gegeven dat zelfs dit ongedierte het schip niet wist te verlaten, onderstreepte de ernst van de ramp. Vandaar dat muizen specifiek genoemd worden in deze uitdrukking.
Gebruik in de moderne taal
Ook vandaag de dag wordt 'met man en muis vergaan' nog regelmatig gebruikt, vooral in geschreven taal zoals krantenkoppen of nieuwsartikelen. Het heeft een iets plechtig of dramatisch karakter, waardoor het vooral gebruikt wordt om ernstige situaties te beschrijven waarbij iets onherstelbaar verloren is gegaan, denk aan bedrijven die failliet gaan of complete plannen die mislukken.
Vergelijkbare uitdrukkingen
Andere uitdrukkingen die iets soortgelijks aanduiden zijn bijvoorbeeld 'totale ondergang', 'geen spaander heel laten' of 'roemloos ten onder gaan'. Echter, ‘met man en muis vergaan’ blijft een beeldende en pakkende manier om zo’n situatie te beschrijven.
